A- A+

STRUKTURA HIERARCHII SŁUŻBOWEJ

KOBIETY W SŁUŻBIE SS

KOBIETY W SŁUŻBIE SS

STRUKTURA HIERARCHII SŁUŻBOWEJ

Podobnie jak męskie, tak i również żeńskie obozy koncentracyjne podporządkowane były komendantowi, a tę funkcję mógł sprawować tylko mężczyzna i członek SS. Hierarchia służbowa nadzorczyń była wzorowana na hierarchii męskiej części załogi obozu. Różnica polegała na tym, że w przypadku kobiet przyjęto zasadę podwójnego podporządkowania, ponieważ wobec braku odpowiedniej instytucji SS, która zajmowałaby się kwestiami żeńskiego personelu nadzorczego, ich zadania oraz kompetencje określali komendanci poszczególnych obozów, do których zostały one skierowane. Ponadto nadzorczynie podlegały służbowo głównej nadzorczyni (Oberaufseherin), która mimo iż stała na czele obozu kobiecego, nie miała prawa wydawać rozkazów esesmanom. Oberaufseherin kierowała obozem żeńskim oraz miała służyć kierownikowi obozu męskiego (Schutzhaftlagerführer) radą i pomocą we wszystkich sprawach dotyczących kwestii kobiecych. Brak wyraźnego rozdziału zakresu kompetencji pomiędzy kierownikiem obozu a główną nadzorczynią prowadził w KL Auschwitz do konfliktów, ponieważ w praktyce zakres ich zadań pokrywał się. Johanna Langefeld, pełniąca obowiązki Oberaufseherin w FKL Ravensbrück, a potem także w KL Auschwitz, próbowała wywalczyć sobie większą swobodę w zarządzaniu obozem kobiecym, co nieustannie prowadziło do konfliktu pomiędzy nią a męską częścią załogi w obu tych obozach.

Ówczesna Oberaufseherin Frau Langefeld, mimo iż nie była w stanie sprostać sytuacji, uporczywie odrzucała wszelkie wskazówki Schutzhaftlagerführera. Gdy stwierdziłem, że istniejący bałagan nie może nadal istnieć, na własną rękę podporządkowałem obóz kobiecy Schutzhaftlagerführerowi. Nie było niemal dnia, aby nie występowały niezgodności w stanie więźniarek (…). Ponieważ jednak Oberaufseherin uważała się za samodzielną kierowniczkę obozu, złożyła zażalenie przeciwko podporządkowaniu jej komuś, kto był jej równy rangą. Podczas wizytacji Oświęcimia przez SS-Reichsführera w lipcu 1942 roku przedstawiłem mu w obecności Oberaufseherin niedomagania i powiedziałem, iż Langefeld nie będzie nigdy w stanie należycie kierować obozem kobiecym (…). Wyraził on jednak życzenie, aby obóz kobiecy był kierowany przez kobietę i abym jej przydzielił do pomocy oficera SS. Który oficer jednak chciałby się podporządkować kobiecie? Każdy z nich, którego do tego celu musiałem odkomenderować, prosił mnie, aby go jak najszybciej zmienić.

Źródło: Höss Rudolf, Wspomnienia Rudolfa Hössa komendanta obozu oświęcimskiego, Warszawa 1956, s. 98-99.

W czasie istnienia oddziału, a później obozu kobiecego w KL Auschwitz funkcję głównej nadzorczyni pełniły kolejno: Johanna Langefeld, Maria Mandl oraz Elisabeth Volkenrath.


Johanna Langefeld, z domu May – urodziła się 5 marca 1900 roku w Kupferdreh koło Essen. Od marca 1938 roku pełniła służbę jako nadzorczyni w KL Lichtenburg, gdzie rok później awansowała na stanowisko Oberaufseherin. Od połowy maja 1939 roku do marca 1942 sprawowała funkcję głównej nadzorczyni w FKL Ravensbrück, a następnie w KL Auschwitz. Z uwagi na to, że nie potrafiła porozumieć się z komendantem obozu Rudolfem Hössem, powróciła we wrześniu 1942 roku do służby w FKL Ravensbrück. Na początku 1943 roku wdała się w konflikt z komendantem FKL Ravensbrück, którym latem 1942 roku został mianowany SS-Hauptsturmführer Fritz Suhren. Komendant na każdym kroku starał się utrudnić jej pracę, a ona zarzucała mu korupcję i nadużycia. Kiedy w marcu 1943 roku zaprotestowała przeciwko rozstrzelaniu grupy Polek, zarzucono jej sympatyzowanie z polskimi więźniarkami i pod tym pretekstem w kwietniu 1943 roku została wydalona ze służby w obozach koncentracyjnych. Po utracie stanowiska zmuszona była znaleźć sobie nowe zajęcie, aby zarobić na utrzymanie. Wiosną 1943 roku zamieszkała wraz z piętnastoletnim synem Herbertem u swojej siostry Marii w Monachium, gdzie znalazła posadę robotnicy w zakładach BMW. W takim charakterze pracowała aż do końca wojny. Z uwagi na jej służbę w obozach koncentracyjnych 20 grudnia 1945 roku została zatrzymana w Füssen przez wojska amerykańskie i po przesłuchaniu skierowana do obozu dla internowanych nr 8 w Garmisch-Partenkirchen. W 1946 roku została ekstradowana do Polski, gdzie miał odbyć się jej proces. Johanna Langefeld uniknęła kary, ponieważ w grudniu 1946 roku udało jej się, w nie do końca wyjaśnionych okolicznościach, uciec z więzienia przy ulicy Montelupich w Krakowie. Zmarła w 1974 roku w Augsburgu.

Po lewej stronie nadzorczynie w strojach służbowych, stoją w rżedach. Po prawej trzech esesmanów oraz nadzorczyni zbliżają się do nich. Zima. W tle na dachu budynku ktoś prowadzi prace.

Johanna Langefeld podczas wizytacji Heinricha Himmlera zimą 1940 roku w FKL Ravensbrück.

Źródło: MGR

Maria Mandl – urodziła się 10 stycznia 1912 roku w Münzkirchen w Górnej Austrii. W październiku 1938 roku rozpoczęła służbę w charakterze nadzorczyni w obozach koncentracyjnych. Najpierw pracowała w obozie Lichtenburg, skąd w maju 1939 roku została przeniesiona do kobiecego obozu koncentracyjnego Ravensbrück. Od kwietnia do października 1942 roku pełniła w nim funkcję Oberaufseherin. Na początku października 1942 roku została skierowana do służby w KL Auschwitz, gdzie również sprawowała funkcję głównej nadzorczyni. Jesienią 1944 roku otrzymała przydział do Mühldorf am Inn, będącego podobozem Dachau. W sierpniu 1945 roku została zatrzymana przez wojska amerykańskie i skierowana do obozu dla internowanych nr 77 w Ludwigsburgu. Jesienią 1946 roku odbyła się jej ekstradycja do Polski, gdzie była jedną z oskarżonych w procesie przeciwko czterdziestu byłym członkom załogi KL Auschwitz. Na mocy wyroku Najwyższego Trybunału Narodowego w Krakowie 22 grudnia 1947 roku skazano ją za zbrodnie popełnione w KL Auschwitz na karę śmierci przez powieszenie. Wyrok wykonano w styczniu 1948 roku w więzieniu przy ulicy Montelupich w Krakowie.

Elisabeth Volkenrath, z domu Mühlan – urodziła się 5 września 1919 roku w Schönau. W październiku 1941 roku rozpoczęła służbę w FKL Ravensbrück, skąd w marcu 1942 roku została oddelegowana do nowo utworzonego oddziału kobiecego w KL Auschwitz. W obozie macierzystym była odpowiedzialna za kontrolowanie więźniarek pracujących w szwalni i pralni SS, które mieściły się w piwnicach budynku sztabowego (Stabsgebäude). W grudniu 1942 roku przydzielono ją do sprawowania dozoru nad obozową paczkarnią w obozie Birkenau. Jesienią 1944 roku objęła stanowisko głównej nadzorczyni. W związku z ewakuacją obozu w styczniu 1945 roku została oddelegowana do służby w KL Bergen-Belsen, gdzie od marca 1945 roku pełniła funkcję Oberaufseherin. Wraz z pozostałymi członkami obozowej załogi została zatrzymana na terenie Bergen-Belsen przez wojska brytyjskie, które w kwietniu 1945 roku wyzwoliły obóz. Elisabeth Volkenrath zasiadła na ławie oskarżonych w pierwszym procesie załogi Bergen-Belsen, który toczył się przed Sądem Wojskowym ds. Zbrodni Wojennych w Lüneburgu w okresie od 17 września do 17 listopada 1945 roku. Wyrokiem sądu została skazana na karę śmierci przez powieszenie. Egzekucja odbyła się w grudniu 1945 roku w więzieniu w Hameln.

Źródło: APMA-B

Elisabeth Volkenrath wraz z grupą nadzorczyń zatrzymanych wiosną 1945 roku w KL Bergen-Belsen przez wojska brytyjskie.

Niżej w hierarchii obozowej stała nadzorczyni do spraw raportowych (Rapportführerin), która była przełożoną kierowniczek poszczególnych bloków więźniarskich (Blockführerinnen) i prawą ręką Oberaufseherin. Głównym zadaniem raportowej było dbanie o utrzymanie porządku i dyscypliny. Na podstawie meldunków, które otrzymywała od kierowniczek poszczególnych bloków więźniarskich, sporządzała raporty dzienne obozu, a ich stan liczbowy rozliczała podczas porannych i wieczornych apeli. Ponadto Rapportführerin była obecna przy wymierzaniu kar więźniarkom, które naruszyły obozowe przepisy. W KL Auschwitz brała także udział w selekcjach, podczas których wybierano chore i niezdolne do pracy kobiety, mordowane następnie w komorach gazowych. W okresie od marca 1942 roku do stycznia 1945 roku w KL Auschwitz funkcję raportowej sprawowało przynajmniej kilka nadzorczyń. Były to m.in.: Therese Brandl, Luise Danz, Margot Drechsel, Irma Grese, Elisabeth Ruppert oraz Gertrud Zlotos.

Źródło: APMA-B

Gertrud Anna Zlotos – urodziła się 9 marca 1917 roku w Hindenburg (obecnie Zabrze) w wielodzietnej niemieckiej rodzinie robotniczej. Od listopada 1942 roku do stycznia 1945 roku pełniła służbę w charakterze nadzorczyni w KL Auschwitz. Podczas swojego ponad dwuletniego pobytu w tym obozie sprawowała m.in. funkcję Rapportführerin. Po ewakuacji została skierowana do służby w FKL Ravensbrück, gdzie pozostała do kwietnia 1945 roku. Po wojnie skazano ją Wyrokiem Sądu Okręgowego w Krakowie na karę siedmiu lat pozbawienia wolności.

Źródło: APMA-B

Meldunek dotyczący ukarania więźniarki Sary Szejwac, złożony w sierpniu 1943 roku przez Rapportführerin Margot Drechsel i zatwierdzony przez główną nadzorczynię Marię Mandl.

Margot Lisabeth Drechsel – urodziła się 17 maja 1908 roku w Neugersdorf w Saksonii. Od marca 1942 roku do listopada 1944 roku pełniła służbę w KL Auschwitz, sprawując funkcję Rapportführerin. W listopadzie 1944 roku została przeniesiona do obozu we Flossenbürgu, gdzie pozostała do końca wojny.


Za rozdział pracy wśród więźniarek była odpowiedzialna kierowniczka obozowej służby pracy (Arbeitsdienstführerin). Do jej głównych obowiązków należało prowadzenie obrachunków i wykazów dotyczących zatrudnienia więźniarek oraz obliczanie wydajności pracy poszczególnych komand roboczych i sporządzanie sprawozdań na ten temat. W KL Auschwitz stanowisko to otrzymała Elisabeth Hasse, która według wspomnień więźniarek uchodziła za jedną z najokrutniejszych nadzorczyń w obozie.

Hasse była to zła Aufseherin z rozkoszą znęcająca się nad więźniarkami. (…) postrach kobiecego obozu, jednym uderzeniem wybijająca po kilka zębów. Potrafiła wykryć każde „przestępstwo” lagrowe, jak nieprzepisowo zawiązaną chustkę, gotowanie ziemniaków, ukrytą kieszeń. Karała doraźnie chłostą (…). Nie żałowała nam też meldunków, skazujących na kary bunkra, ciemnicy, głodówki.

Źródło: Genowefa Ułan, APMA-B, Wspomnienia, t. 159, k. 281.

Niżej w hierarchii obozowej stały kierowniczki bloków więźniarskich (Blockführerinnen), które miały za zadanie pełnić nadzór nad przydzielonym im jednym lub kilkoma blokami. Każda Blockführerin sporządzała codziennie meldunek o stanie liczbowym swojego bloku, który następnie przekazywała nadzorczyni do spraw raportowych. Ponadto była odpowiedzialna za dopilnowanie, aby podległy jej blok był utrzymany w czystości i aby panowała dyscyplina wśród przebywających tam więźniarek. W przeciwieństwie do funkcji Oberaufseherin, Rapportführerin oraz Arbeitsdienstführerin, które przez dłuższy czas sprawowała zawsze ta sama nadzorczyni, na stanowisku Blockführerin następowały nieustanne zmiany kadrowe. Obowiązki blokowych pełniły w KL Auschwitz m.in.: Luise Brunner, Irma Grese i Monika Miklas.

Źródło: APMA-B

Monika Miklas – urodziła się 4 maja 1910 roku w Hindenburg (obecnie Zabrze). Od kwietnia 1943 roku pełniła służbę w KL Auschwitz w charakterze nadzorczyni. W czasie swojego pobytu w obozie sprawowała m. in. funkcję Blockführerin oraz pełniła nadzór nad obozową paczkarnią. Po ewakuacji KL Auschwitz została skierowana do służby w FKL Ravensbrück, gdzie pozostała aż do wiosny 1945 roku. Wyrokiem Sądu Okręgowego w Wadowicach została skazana na karę ośmiu lat pozbawienia wolności.

Wszystkie pozostałe nadzorczynie, które nie piastowały żadnych funkcji, dzieliły się na dwie zasadnicze grupy. Pierwszą grupę stanowiły tak zwane nadzorczynie techniczne (technische Aufseherinnen), które sprawowały nadzór nad poszczególnymi obiektami użytkowymi w obozie (np. nad kuchnią więźniarską, kuchnią SS, łaźnią, paczkarnią) oraz nad pracującymi tam więźniarkami. Drugą grupę stanowiły nadzorczynie odpowiedzialne za nadzór więźniarek wychodzących do pracy poza teren obozu, na przykład do pracy w polu. Były to kierowniczki drużyn roboczych (Kommandoführerin), a ich zadaniem było towarzyszenie grupie więźniarek w drodze do pracy, a także nadzorowanie ich podczas wykonywanych zadań. Z uwagi na pełnione zadania często miały do dyspozycji psa oraz krótką broń palną, aby uniemożliwić ewentualną próbę ucieczki więźniarek pracujących poza terenem obozu.