A- A+

SKŁAD ZAŁOGI

ZAŁOGA SS W KL AUSCHWITZ

SKŁAD ZAŁOGI

Załoga SS zasadniczo składała się z dwóch członów organizacyjnych: komórek administracji w formie siedmiu Wydziałów (schemat poniżej) oraz kompanii wartowniczych wchodzących w skład Batalionu Trupich Główek (SS-Totenkopfsturmbann) Auschwitz.

Batalion ten posiadał własnego dowódcę (Friedricha Hartjensteina), któremu ponadto podlegał nieliczny personel pomocniczy (pododdziały zaopatrzenia, dowodzenia, wyszkolenia). Wszystkie te jednostki organizacyjne do listopada 1943 r. podlegały wprost komendantowi obozu. Później jednak, po podziale KL Auschwitz na trzy części (Auschwitz I – Stammlager, Auschwitz II-Birkenau i Auschwitz III – Aussenlager z siedzibą w Monowicach) każda z nich otrzymała osobnego komendanta i po kilka kompanii wartowniczych. Za funkcjonowanie obozu jako całości odpowiadał jednak komendant Auschwitz I, będący jednocześnie dowódcą garnizonu. Wydzielony batalion wartowniczy jako osobna struktura istniał jeszcze do maja 1944 r., kiedy to utworzono trzy bataliony wartownicze przy każdej z części KL Auschwitz, zmieniając jednocześnie numerację kompanii w Birkenau i Monowitz.

W listopadzie 1944 r. miała miejsce kolejna reorganizacja: batalion w Birkenau rozwiązano, a jego kompanie podporządkowano batalionowi wartowniczemu w obozie macierzystym.

Esesmani z batalionu wartowniczego w drodze na ćwiczenia na strzelnicy w Rajsku.

Źródło: USHMM, nr 34770

Esesmani podczas ćwiczeń na strzelnicy.

Źródło: USHMM, nr 34773

Pierwsza strona rozkazu garnizonowego z dnia 22 listopada 1943 r. dotycząca podziału KL Auschwitz na trzy części.

Źródło: APMA-B

Wydziały administracji obozu:

Wydział I – Abteilung I

Wydział II – Abteilung II

Wydział III – Abteilung III

Wydział IIIa – Abteilung IIIa

Wydział IV – Abteilung IV

Wydział V – Abteilung V

Wydział VI – Abteilung VI

Komendantura obozu (Kommandantur)

Sprawy dotyczące esesmanów zatrudnionych w administracji obozowej, po części załoga wartownicza, zabezpieczenie łączności i transportu, uzbrojenia.

Wydział polityczny (Politische Abteilung)

Policyjny nadzór więźniów, prowadzenie i przechowywanie ich kartotek, zabezpieczenie metodami policyjnymi izolacji informacyjnej obozu, infiltrowanie społeczności więźniarskiej i administrowanie krematoriami. Zwalczanie ruchu oporu.

Kierownictwo obozu (Schutzhaftlagerführung)

Całokształt spraw więźniarskich, zakwaterowanie, dyscyplina obozowa, porządek, w pewnym okresie także zatrudnienie.

Zatrudnienie więźniów (Arbeitsatz)

Powstał w 1942 r. i zajmował się zatrudnieniem więźniów.

Administracyjno-gospodarczy (Verwaltung)

Aprowizacja esesmanów i więźniów, zaopatrzenie w odzież, finanse, depozyty więźniów, przejmowanie, zabezpieczanie i wysyłka mienia zrabowanego, sprawność urządzeń technicznych.

Służba zdrowia (Standortartz)

Całokształt spraw medycznych obozu. Realizował cele profilaktyczno-terapeutyczne w stosunku do załogi SS oraz eksperymentalno-eksterminacyjny w stosunku do więźniów.

Opieka nad załogą SS i jej szkolenie (Fürsorge, Schulung und Truppenbetreuung)

Szkolenie ideologiczne i polityczne esesmanów, organizowanie imprez kulturalnych i oświatowych.

Opracowanie: dr Piotr Setkiewicz

Struktura wieku esesmanów w KL Auschwitz w 1944 r.

Opracowanie: dr Piotr Setkiewicz

Wykształcenie.

Opracowanie: dr Piotr Setkiewicz

Wyznanie.

Opracowanie: dr Piotr Setkiewicz

Obywatelstwo sprzed 1939 r.

Esesmani kierowani do służby w KL Auschwitz w początkowym okresie jego istnienia pochodzili przeważnie z załóg obozów koncentracyjnych, głównie Dachau, Buchenwald, Sachsenhausen i Mauthausen, z ośrodków szkoleniowych i z jednostek frontowych Waffen SS (po części inwalidów i ozdrowieńców). Proces częstych zmian personalnych był zresztą regułą przez cały czas funkcjonowania KL Auschwitz, stąd także przenoszono esesmanów do innych obozów i dywizji frontowych SS. Potem jednak, starając się zaradzić brakom kadrowym, coraz częściej kierowani byli do Auschwitz esesmani starsi wiekiem, z różnych względów niezdolni do służby wojskowej, oraz tzw. Niemcy etniczni (Volksdeutsche), z Jugosławii, Rumunii i z Węgier.

SS-Obersturmbannführer Rudolf Höss, urodzony w 1900 r. Od maja 1940 r. do listopada 1943 r. komendant KL Auschwitz, następnie kierownik Urzędu Centralnego DI w WVHA SS. Z urzędu tego został oddelegowany do Auschwitz, gdzie został dowódcą garnizonu SS i od 11 maja do 26 lipca 1944 r. nadzorował realizację masowej zagłady Żydów węgierskich. Po wojnie, wyrokiem Najwyższego Trybunału Narodowego w Warszawie został skazany 2 kwietnia 1947 r. na karę śmierci. Wyrok wykonano 16 kwietnia 1947 r. w Oświęcimiu.

Źródło: APMA-B

SS-Obersturmbannführer Arthur Liebenhenschel, urodzony w 1901 r. W 1943 r. kierownik urzędu D 1-Zentralamt w WVHA i zastępca inspektora obozów koncentracyjnych Richarda Glücksa. Od listopada 1943 r. do maja 1944 r. komendant KL Auschwitz. Następnie przeniesiony na równorzędne stanowisko do obozu na Majdanku, skąd odkomenderowano go do Urzędu Wyższego Dowódcy SS w Trieście we Włoszech. Po wojnie wyrokiem Najwyższego Trybunału Narodowego w Warszawie 22 grudnia 1947 r. został skazany na karę śmierci i stracony 24 stycznia 1948 r. w krakowskim więzieniu.

Źródło: APMA-B

SS-Sturmbannführer Richard Baer, urodzony w 1911 r. Od maja 1944 r. do stycznia 1945 r. pełnił funkcję trzeciego komendanta KL Auschwitz. Po likwidacji obozu przeniesiony do KL Mittelbau-Dora, gdzie do jego likwidacji pełnił funkcję komendanta. Po wojnie do grudnia 1960 r. ukrywał się pod Hamburgiem pod nazwiskiem Karl Neumann. Został aresztowany i osadzony w więzieniu we Frankfurcie nad Menem. Miał być głównym oskarżonym w drugim procesie oświęcimskim, ale zmarł w areszcie 17 czerwca 1963 r.

Źródło: APMA-B

SS-Hauptscharführer Gerhard Palitzsch, urodzony w 1913 r. w m. Grossopitz-Tharandt k. Drezna. Jeden z pierwszych esesmanów skierowanych jeszcze w maju 1940 r. do KL Auschwitz, gdzie służył potem jako podoficer raportowy (Rapportführer) w obozie macierzystym, w obozach męskich BIb i BIId, w obozie dla Romów BIIe oraz w podobozie w Brnie (Brün w Czechach). Odpowiedzialny za przeprowadzanie egzekucji przez rozstrzelanie pod Ścianą Śmierci na dziedzińcu bloku nr 11. Skazany przez sąd SS na pobyt w obozie karnym, po czym przeniesiony na front, gdzie w końcu 1944 r. zginął.

Źródło: APMA-B

Fragment relacji Franciszka Gulby, urodzonego 10 października 1899 r. w Żyglinie. W Auschwitz przebywał od lutego 1941 r. Oznaczono go numerem 10245:

[…] Któregoś wieczoru przyprowadzono do bloku 11 kilkanaście osób. Były to chyba rodziny. W grupie tej były kobiety, mężczyźni i dzieci. Rozmawiali ze sobą po niemiecku. Umieszczono ich w podziemiach bloku 11, w celi, która znajdowała się pod naszą salą. […] Około południa następnego dnia wyprowadzono najprzód mężczyzn ze wspomnianej grupy. Na dziedziniec bloku 11 wyprowadzano ich po dwóch. Ręce mieli związane z tyłu drutem. Wyprowadzał blokowy, który doprowadzał skazańców pod ścianę śmierci. Egzekucję wykonywał Rapportführer Palitzsch. W przerwach, nim doprowadzono następną grupę, zarzucał karabinek na ramię i zachowując całkowity spokój palił papierosy, przechadzając się po dziedzińcu. Na końcu przyprowadzono kobietę z dzieckiem – przypuszczaliśmy, że była to matka i córka. Matka – o otyłej budowie – trzymała córkę za rękę. Obie były rozebrane do koszuli. Palitzsch najprzód rozstrzelał matkę. Kiedy ta obsunęła się na ziemię, dziecko rzuciło się z płaczem na ciało leżącej i rozpaczliwie wołało: «Mamo! Mamo!». Palitzsch strzelił do dziewczynki, lecz widocznie chybił, bo dziecko nadal obejmowało ciało matki i potrząsało nim. Nadbiegł blokowy, który przytrzymał dziewczynkę, aby Palitzsch mógł swobodnie wycelować. Za chwilę dziecko było martwe.

Źródło: Franciszek Gulba, APMA-B, Zespół Oświadczenia, t. 70, k. 46.��

Fragment relacji Heleny Kłys, urodzonej 22 lutego 1922 r. w Oświęcimiu. Pracowała ona jako pomoc domowa w domu po wysiedlonej polskiej rodzinie, zajętym przez SS-Hauptscharführera Gerharda Palitzscha.

Gdy zaczęłam pracować u Palitzscha, to mieszkał on z żoną i córeczką Helgą, która miała 3 latka. Do cięższych prac w domu i ogrodzie przychodzili więźniowie. Oczywiście zawsze pilnował ich post. Gdy Palitzsch był w domu, to nie rozmawiałam z więźniami. Więźniowie sami ostrzegali mnie przed tym. Bali się, że on zapisze ich numer i w obozie ich wykończy. Przy Palitzschowej odważałam się rozmawiać z więźniami. Robiłam to ostrożnie. Wtedy dowiedziałam się, jakim postrachem w obozie jest Palitzsch. Nie mogłam w to uwierzyć. W domu był najlepszym człowiekiem.

Źródło: Helena Kłys, APMA-B, Zespół Oświadczenia, t. 82, k. 159-162.

Źródło: APMA-B

Obozowe biuro budowlane. Zdjęcie wykonane w okresie wojny.

Źródło: APMA-B, ze zbioru M. Ganobisa

Niemieccy esesmani przed SS-Unterkunftsgebäude.

Źródło: USHMM, nr 34752A

Fotografia z albumu Karla Hoeckera. Na pierwszym planie po lewej Richard Baer, ostatni komendant KL Auschwitz oraz Rudolf Höss. W tle po lewej stronie Josef Mengele. Fot. United States Holocaust Memorial Museum, dalej: USHMM.

Źródło: USHMM, nr 34649

Fotografia z albumu Karla Hoeckera. Otwarcie nowego szpitala dla esesmanów w Birkenau.

Źródło: USHMM, nr 34585A

Fotografia z albumu Karla Hoeckera dziewczęta z kobiecych formacji pomocniczych SS podczas pobytu w ośrodku wypoczynkowych dla esesmanów w Międzybrodziu (SS-Sola Hütte).

Źródło: APMA-B

SS-Sturmbannführer Eduard Wirths, urodzony w 1909 r. Od września 1942 r. do stycznia 1945 r. lekarz garnizonowy. W obozie prowadził na więźniarkach eksperymenty nad nowotworami oraz doświadczenia ze środkami farmaceutycznymi. Po likwidacji KL Auschwitz przebywał w KL Mittelbau, KL Bergen-Belsen i KL Neuengamme. We wrześniu 1945 r. popełnił samobójstwo.

Źródło: APMA-B

SS-Obersturmführer Johann Paul Kremer, urodzony w 1883 r. Doktor medycyny i filozofii. Od sierpnia 1942 r. do listopada 1942 r. pełnił funkcję lekarza obozowego w obozie Birkenau. W Auschwitz prowadził eksperymenty nad zmianami powstałymi w organizmie ludzkim na skutek głodu. Brał udział w selekcjach. Po wojnie 22 listopada 1947 r. został skazany przez Najwyższy Trybunał Narodowy w Krakowie na śmierć. Karę tę zamieniono na dożywocie, a w 1958 r. Kremer odzyskał wolność. Dwa lata później w procesie w Münster, skazano go na 10 lat więzienia i utratę tytułu profesora i doktora filozofii. Sąd zaliczył mu jednak na poczet kary pobyt w polskim więzieniu i zwolnił z aresztu. Zmarł w 1965 r.

Źródło: APMA-B

SS-Hauptschartführer Otto Moll urodzony w 1915 r. Z zawodu ogrodnik. W Auschwitz przebywał od maja 1941 r. do stycznia 1945 r. Pełnił różne funkcje, m.in. Kommandoführera drużyny ogrodników, kierownika służby pracy w obozie męskim, szefa krematoriów w Birkenau, kierownika podobozu Gleiwitz I. Jeden z największych zbrodniarzy w obozie. Po wojnie w maju 1945 r. został aresztowany i 13 grudnia 1945 r. skazany na karę śmierci przez amerykański Trybunał Wojskowy w pierwszym procesie załogi Dachau . Wyrok wykonano przez pod koniec maja 1946 r. w więzieniu w Landsbergu.

Źródło: APMA-B

SS-Untersturmführer i Kriminal-Assistent Maximilian Grabner, urodzony w 1905 r. w Wiedniu, w KL Auschwitz kierownik Wydziału Politycznego od czerwca 1940 r. do grudnia 1943 r. Aresztowany za nadużycia i skazany przez sąd SS na 12 lat więzienia, po wojnie sądzony w Polsce w krakowskim tzw. procesie czterdziestu przed Najwyższym Trybunałem Narodowym, skazany na karę śmierci i stracony.

Donos na SS-Sturmanna Effingera za zbyt przyjazny stosunek do więźniów.

Źródło: APMA-B

Fragment relacji Tadeusza Paczuły, urodzonego 26 listopada 1920 r. w Gliwicach. W obozie Auschwitz przebywał od grudnia 1940 r. Oznaczono go numerem 7725:

TRANSKRYPCJA:

„Jeżeli esesman chciał mieć urlop, to pędził więźnia na odległość, która przekraczała miejsce dozoru tzw. postenketty. Strzelał w niego i dostawał te trzy dni urlopu za zastrzelonego więźnia. Nazywało się, że został zastrzelony w czasie ucieczki, kiedy on wcale nie uciekał. Często nawet nie silono się na to, żeby on miał te pozory ucieczki. Czasem jak kogoś należało sprzątnąć, to go też sprzątnięto po drodze. Po prostu zastrzelono i był auf der Flucht erschoss.

Byli tacy, co popełniali samobójstwo. Tych było mało, ale byli ludzie, którzy nie wytrzymywali w stosunku do ogólnej śmiertelności. Byli to ludzie, którzy nie wytrzymywali po prostu tego reżimu obozowego. Albo się wieszali, albo podcinali sobie żyły tętnicze, albo po prostu szli na druty. Iść na druty, to było takie sformułowanie żargonowe, obozowe. Na druty okalające obóz. Te druty były naładowane prądem elektrycznym, ale od tego się nie ginęło, bo zanim człowiek doszedł do tych naładowanych drutów, to był niski płotek z tabliczkami halt – stój i trupią czaszką, a wartownik, który stał na wieży, wiadomo, miał okazję zarobić jakieś trzy dni urlopu, strzelał do takiego rzekomego uciekiniera. To nie była ucieczka, to było po prostu samobójstwo”.

Źródło: APMA-B

Latem 1942 r. sformowano w Birkenau kompanię przewodników psów strażniczych (Hundestaffel), gdyż spodziewano się, że psy będą mogły wspomagać wartowników, zwłaszcza przy pilnowaniu komand więźniarek. Wraz z powstaniem obozu kobiecego sprowadzono też nadzorczynie SS (SS-Aufseherinnen, potocznie zwane „aufzejerkami”), tworząc jednocześnie osobną strukturę dowodzenia, z SS-Oberaufseherin na czele. Ponadto komendantowi jako dowódcy garnizonu podlegał żeński personel pomocniczy (SS-Helferinnen): maszynistki, telefonistki, radiotelegrafistki i sanitariuszki – pielęgniarki (Schwestern des Deutsches Rotes Kreuzes).

Pielęgniarki Niemieckiego Czerwonego Krzyża na uroczystości otwarcia szpitala SS w Birkenau.

Źródło: USHMM, nr 34816

SS-Oberaufseherin Marie Mandel, urodzona w 1912 r. Nadzorczyni w KL Ravensbrück. Od października 1942 r. do listopada 1944 r. naczelna nadzorczyni w obozie kobiecym w Birkenau. Końcem 1944 r. przeniesiona do KL Dachau. Po wojnie sądzona w Polsce. Skazana na karę śmierci i stracona w styczniu 1948 r.

Źródło: APMA-B

Fragment relacji Stanisławy Rachwałowej, urodzonej 29 czerwca 1906 r. 1 grudnia 1942 r. została wywieziona do obozu Auschwitz, gdzie otrzymała numer obozowy 26281:

[…] była znana wśród więźniarek jako Mańcia Migdał – Oberaufseherin Maria Mandel, lat około 30, wzrost do 1,60 m, budowy silnej, nogach krzywych w kształcie litery O, chodzie ciężkim. Była jasną blondynką o bardzo ładnej twarzy, regularnych rysach. Twarz podłużna, oczy niebieskie, o dobrze zarysowanych brwiach; cera jasna, o bardzo ładnych, silnych rumieńcach, usta pełne, czerwone, zęby ładne, zdrowe, drobne i białe. Głos wysoki, ostry energiczny, wyraźny. Znała tylko język niemiecki, przy czym mówiła narzeczem wiedeńskim, pochodziła z Wiednia, z zawodu bokserka […]. Jednym uderzeniem pięści wybijała szczękę, a specjalnością jej było kopanie w podbrzusze tak kobiet, jak i mężczyzn.

Źródło: Stanisława Rachwałowa, Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, sygn. NTN 84.

[…] Mandel pamiętała o bloku dziecięcym, chodziła często sama rozdawać paczki po zmarłych. Widziałam ją kilkakrotnie w takiej sytuacji, ze szczęśliwie uśmiechniętymi, małymi dziećmi na kolanach, a dzieci biegły do niej ufne i wyciągały rączki po dary, wśród radosnej wrzawy. Na drugi dzień Mandel uczestniczyła w selekcjach na rampie, gdzie również były dzieci, które jednak prosto szły na śmierć, a ona patrzyła na to spokojnie […].

Źródło: Stanisława Rachwałowa, „Przegląd Lekarski” nr 1, 1990, s. 187.

Źródło: domena publiczna

SS-Oberaufseherin, Irma Grese, urodzona w 1923 r. W lipcu 1942 r. została nadzorczynią SS w Ravensbrück, skąd w marcu 1943 r. przeniesiono ją do Birkenau. Początkowo nadzorowała komanda zatrudnione przy budowie dróg, następnie została kierowniczką różnych bloków na odcinkach BIa, BIb, BIIb i BIIc. W grudniu 1944 r. mianowano ją nadzorczynią do spraw raportowych. W styczniu 1945 r. przeniesiona do Ravensbrück, następnie do Bergen-Belsen, gdzie zatrudniono ją jako kierowniczkę ds. zatrudnienia – Arbeitsdienstführerin. Aresztowana 17 kwietnia 1945 r. i sądzona w procesie załogi Bergen-Belsen, który odbywał się od 17 września do 17 listopada 1945 r. w Lüneburgu. Skazana na karę śmierci. Wyrok wykonano 13 grudnia 1945 r. w więzieniu w Hameln.

Źródło: APMA-B

SS-Aufseherin Therese Brandl, urodzona w 1901 r. Od kwietnia 1942 r. do listopada 1944 r. nadzorczyni w obozie Auschwitz. Początkowo pełniła służbę w więźniarskim magazynie odzieżowym, później przeniesiona do podobozu w Rajsku, a następnie pełniła obowiązki Rapportführerin w obozie kobiecym. Pod koniec 1944 r. przeniesiona do jednego z podobozów Dachau – Mühldorf. Na kilka tygodni przed przybyciem Amerykanów uciekła z obozu. Została schwytana w sierpniu 1945 r. w Bergen, a następnie przekazana władzom polskim. W pierwszym procesie oświęcimskim 22 grudnia 1947 r. Brandl skazana została na karę śmierci. Wyrok wykonano 24 stycznia 1948 r.

Zamówienie na 10 chusteczek do manicure dla nadzorczyń.

Źródło: APMA-B

Katastrofą zakończyła się natomiast próba wykorzystania do strzeżenia więźniów Auschwitz Ukraińców sprowadzonych z obozu szkoleniowego SS w Trawnikach. Po trzech miesiącach część z nich, zapewne w obawie o swe życie, zdezerterowała z bronią w ręku; niektórych schwytano, innych zastrzelono, pozostałych trzeba było odesłać do Niemiec.

Jedno z biur w Instytucie Higieny SS.

Źródło: APMA-B

Należy dodać, że komendantowi KL Auschwitz podlegali też esesmani zatrudnieni w różnych placówkach SS, mających swoje siedziby w pobliżu obozu: w Instytucie Higieny SS w Rajsku, w Centralnym Zarządzie Budowlanym SS i Policji w Auschwitz i w firmach należących do SS (DESt, Deutsche Lebensmittel, DAW).

W razie nagłej potrzeby (masowej ucieczki, powstania więźniów w obozie i możliwego ataku partyzantów) komendant mógł dodatkowo liczyć na pomoc miejscowych jednostek policyjnych, wojskowych (Wehrmachtu i licznych tu oddziałów obrony przeciwlotniczej Luftwaffe – około 900 żołnierzy) i paramilitarnych (Bahnschutz, Werkschutz, Selbzschutz, a od 1944 r. Volkssturm). Ogółem w pobliżu Auschwitz w końcu 1944 roku pod bronią znajdowało się ponad 5000 ludzi.