Choć od czasów II wojny światowej skrót „SS” jest w całym świecie powszechnie znany, nadal niewiele osób właściwie rozumie jego etymologię. Pochodzi ona bowiem od nazwy organizacji „Die Schutzstaffeln der NSDAP” – przy czym już przy tłumaczeniu na język polski pojawiają się rozbieżności: dawniej najczęściej określano ją mianem „sztafet”, tudzież „eskadr ochronnych”, obecnie natomiast dominuje przekład bardziej odpowiadający rzeczywistości: „oddziały ochronne”.

Początki historii SS zwykło się wiązać z powstałym w 1923 r. Stosstrupp Adolf Hitler, będącym oddziałem ochrony kierownictwa partii. W 1925 r., po szeregu przekształceń organizacyjnych, przyjął ostatecznie ujednoliconą formułę Schutzstaffeln.

Właściwym twórcą i organizatorem SS był mianowany w 1929 r. na stanowisko dowódcy (Reichsführer) Heinrich Himmler. Zdołał on przekonać Hitlera, że doborowe i lojalne oddziały będą mogły stanowić przeciwwagę dla licznych, lecz niezdyscyplinowanych oddziałów szturmowych (Sturmabteilungen – SA). Aby mogły czynić to skutecznie, znacznie rozbudował je kadrowo. Z początkowych kilkuset w końcu lat 20., w dekadę później formacje SS liczyły już ponad 50 tysięcy ludzi.

Po przejęciu władzy przez nazistów w Niemczech Himmler wykorzystał SS do krwawej rozprawy z przywódcami SA („Noc długich noży”) i podporządkowania formacji policyjnych, obsadzając w nich esesmanami większość istotnych stanowisk. SS posłużyła mu ponadto do stworzenia systemu obozów koncentracyjnych, w których osadzano głównie więźniów politycznych i Żydów. Praktycznie obozy funkcjonowały poza państwowym aparatem sądownictwa i penitencjarnym, walnie przyczyniając się do sparaliżowania przez nazistów opozycji oraz zastraszenia społeczeństwa.

W wyniku zmian organizacyjnych w łonie SS w końcu lat trzydziestych wykrystalizował się podział tej organizacji na trzy zasadnicze człony: oddziały wartownicze (SS-Totenkopfverbände – oddziały „trupich główek“ pełniące służbę w obozach koncentracyjnych), oddziały dyspozycyjne, potem „uzbrojonej SS” (Waffen SS – szkolone na modłę wojskową i walczące na froncie w ramach dywizji, korpusów, a nawet armii SS) oraz „ogólną SS” (Allgemeine SS) – będącą rodzajem rezerwy dla wymienionych wyżej: SS-Totenkopf i Waffen SS. Pomiędzy nimi istniała dalece posunięta wymienność kadrowa. I tak z KL Auschwitz przeniesiono do jednostek frontowych co najmniej kilkuset esesmanów oraz odwrotnie: wielu żołnierzy Waffen SS w wyniku kontuzji lub ran, nie w pełni zdolnych do służby wojskowej, przeniesiono do obozu i skierowano do strzeżenia więźniów. Zapewne najbardziej znanym spośród nich był SS-Hauptsturmführer Josef Mengele, który odbywał służbę wojskową w 5. dywizji pancernej SS „Totenkopf”. Wskutek odniesionych ran został uznany za niezdolnego do służby frontowej i na własną prośbę przeniesiony w maju 1943 r. do KL Auschwitz.